Bijnierschorsinsufficiëntie door medicatiegebruik

In het kort:

Het gebruik van medicijnen kan risico’s met zich meebrengen.
Medicijnen met corticosteroïden hebben een risico op bijnierschorsinsufficiëntie.
Het is niet bekend waarom de éne patiënt bijnierschorsinsufficiëntie krijgt en de andere patiënt niet.
De patiënt krijgt een behandeling gericht op herstel van de functie van de HPA-as.
Herstel betekent het afbouwen van medicijnen met corticosteroïden en de bijnier stimuleren cortisol te gaan aanmaken.
Het gebruik van deze medicijnen mag niet in één keer worden gestopt.
Afbouwen kan gepaard gaan met klachten. De een heeft er meer last van dan de ander.
Helaas kunnen niet alle patiënten herstellen en blijven zij afhankelijk van tabletten met hydrocortison.

Een themapagina verzamelt relevante informatie over een onderwerp.

Introductie

Bijnierschorsinsufficiëntie is een veelvoorkomende bijwerking na het gebruik van medicijnen met corticosteroïden. Daarom wordt deze vorm steroïd geïnduceerde bijnierschorsinsufficiëntie genoemd. Deze patiënten hebben een andere behoefte aan informatie. Voor hen en de zorgverleners is deze themapagina bedoeld.

Wat kan er gebeuren?

Ten gevolge van het gebruik van medicatie met cortisol of synthetische vormen van cortisol kan het gebeuren dat de bijnieren geen cortisol aanmaken. Dat heet bijnierschorsinsufficiëntie en dit kan leiden tot een bijniercrisis. Een bijniercrisis is een levensgevaarlijke situatie.

Wanneer er sprake is van bijnierschorsinsufficiëntie dan werkt de HPA-as niet meer. De HPA-as is een nauwkeurig afgesteld evenwichtssysteem van hormonen. Dit evenwicht is verstoord geraakt door de genoemde medicatie. De bijnieren maken daardoor geen cortisol meer aan en wanneer gestopt wordt met de medicatie wordt de hoeveelheid cortisol in het bloed te laag. Dit is niet wenselijk.

Na deze constatering neemt de arts in overleg met de patiënt een besluit over de medicatie. Er zijn in grote lijnen drie mogelijkheden:

De medicijnen met corticosteroïden worden gestaakt omdat bijvoorbeeld het onderliggende probleem is genezen.
De medicijnen met corticosteroïden werken onvoldoende en worden vervangen door een ander medicijn. Een voorbeeld is wanneer mensen budesonide voor astma gebruiken. Zij krijgen een ander medicijn voorgeschreven zoals Alvesco (cyclesonide).
De medicijnen met corticosteroïden worden vervangen door zogenaamde biologicals. Dit is een nieuw type medicijn. Dit gebeurt vaak bij mensen die bv. zware astma, IBD of artritis hebben en niet te behandelen zijn met traditionele medicijnen, zoals prednison.

De arts controleert bij deze drie mogelijkheden of er sprake is van bijnierschorsinsufficiëntie. Is dit het geval is dan schrijft de arts een recept voor het gebruik van hydrocortison en adviseert om op een zorgvuldige manier af te bouwen.

Een deskundig arts of verpleegkundig specialist helpt bij het afbouwen van de medicatie. Vaak gaat afbouwen goed, soms valt het erg tegen.

Afbouwen van medicijnen met corticosteroïden

Een eenduidige richtlijn om snel af te bouwen ontbreekt. Medische centra geven uiteenlopende adviezen. De essentie van afbouwen van medicijnen is:

stapsgewijs afbouwen,
regelmatige controle is nodig om te checken of de bijnieren weer cortisol aanmaken.

Algemene adviezen:

Bouw langzaam af en wacht met verder verminderen van de hydrocortison tot het lichaam aan de lagere dosis is gewend.
Neem vooral geen grote stappen en maak de stapjes kleiner tot uiteindelijk 1 mg, wanneer de dosering per dag beneden de 20 mg hydrocortison komt.
Is afgebouwd tot 0 mg per dag, dan is de kans op een terugval nog steeds aanwezig. Het advies is om de eerste maanden altijd tabletten hydrocortison in lagere dosering beschikbaar te hebben.
Daarnaast is voldoende hydrocortison nodig op het moment dat er sprake is van stressvolle situaties. Denk daarbij aan 20 mg tabletten en een noodinjectie.
Zelfs als de insuline tolerantie test (ITT) laat zien dat de bijnieren snel cortisol aanmaken, kunnen extreme stresssituaties nog voor problemen zorgen.

Het afbouwen van medicijnen met corticosteroïden is per patiënt verschillend. Er zijn mensen waarbij het afbouwen met weinig klachten verloopt. Voor sommige mensen is de afbouw een moeilijk en zwaar traject. In dat geval vraagt dit veel van de patiënt én de directe omgeving. De duur van de afbouw kan net zolang zijn als de tijd dat de medicatie is gebruikt.

Voor het goede begrip

Om goed te begrijpen wat een steroid geïnduceerde bijnierschorsinsufficientie betekent helpt het om meer te weten over:

de HPA-as,
de werking van de medicijnen met corticosteroïden en
het steroïdonttrekkingssyndroom.

HPA-as

Cortisol wordt door de bijnieren gemaakt, na stimulatie door het hormoon ACTH dat in de hypofyse wordt gemaakt onder invloed van het hormoon CRH vanuit de hypothalamus. Dit is de HPA-as. Wanneer er voldoende cortisol is gemaakt, wordt het proces gestopt door een negatieve terugkoppeling vanuit de bijnieren.

Animatie over de werking van de HPA-as
In een animatie wordt op een eenvoudige wijze uitgelegd hoe de HPA-as werkt.

Medicijnen die alertheid vragen

Inhalatie-medicatie
Smeersel en crèmes
Prednison, prednisolon of dexamethason, niet in een substitutie-dosering
Medicatie voor chronische darmontsteking

Deze medicijnen bevatten vaak corticosteroïden die goed werken tegen ontstekingen bijvoorbeeld in de luchtwegen of in de darmen. Deze stoffen verstoren het hormoonevenwicht en leiden nogal eens tot een uitval van de cortisolaanmaak in de bijnier.

Het risico om bijnierschorsinsufficiëntie te krijgen wordt bepaald door:

de behandelduur
de toedieningsvorm
de dosering
de onderliggende ziekte.

NB: van genoemde medicijnen bestaan ook varianten zonder cortisosteroïden.

Steroïdonttrekkingssyndroom

Wanneer het lichaam langere tijd gewend is geraakt aan een teveel aan cortisol in het bloed dan is de overgang naar normale cortisolwaarden heel naar. Om de HPA-as weer te stimuleren te gaan werken is het namelijk nodig om steeds een beetje te weinig cortisol te hebben in het bloed. Zo wordt de HPA-as gestimuleerd.

Patienten geven aan last te hebben van spierpijn, gewrichtspijn en vermoeidheid. Ze beschrijven het niet als gewone moeheid, maar als een slopende vermoeidheid.

Ten gevolge van deze verschijnselen is het voor patiënten moeilijk om hun werk en lichamelijke en sociale activiteiten op te pakken.

Tekst is gebaseerd op de blog: De zure appel – Judith van Eck

Extra informatie

Blogs

Ervaringsverhalen

Cijfers en feiten

Er zijn veel mensen die medicijnen met cortisol of synthetische vormen van cortisol gebruiken.

In 2020 gebruikten 1,46 miljoen mensen medicatie voor astma of COPD. Vermoedelijk gebruikten ongeveer 900.000 mensen medicatie met corticosteroïden voor astma of COPD.

Naar schatting hebben zo’n 650.000 Nederlanders last van astma. Veel is mild en kan met een ‘pufje’ af. Zo’n vijf procent van de astmapatiënten kampt echter met een ernstige vorm van astma. Veel van deze patiënten krijgen prednison; een medicijn met nogal wat bijwerkingen. Bron: DeventerRTV

Opvallend is dat, waarschijnlijk vanwege de COVID-19 uitbraak, minder minder luchtwegmiddelen zijn voorgeschreven. In totaal telde 2020 80.000 gebruikers minder dan 2019 (-5%). Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen

Deze themapagina is onder verantwoordelijkheid van het bestuur van BijnierNET ontwikkeld en geplaatst in april 2021. Aan de pagina wordt nog gewerkt.